Hình dung là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa khái niệm hình dung

Hình dung (mental imagery) là quá trình tái tạo các trải nghiệm giác quan trong tâm trí mà không cần kích thích trực tiếp từ môi trường bên ngoài. Đây là một chức năng nhận thức cao cấp giúp con người có thể tưởng tượng cảnh vật, âm thanh, chuyển động hoặc cảm giác dù chúng không hiện diện thực tế tại thời điểm đó.

Trong lĩnh vực khoa học thần kinh và tâm lý học, hình dung được xem là biểu hiện nội tại của hoạt động cảm giác, vận động hoặc cảm xúc. Nó là thành phần then chốt trong quá trình tư duy trừu tượng, mô phỏng hành động, lập kế hoạch, hồi tưởng ký ức và cả ra quyết định tương lai. Hình dung có thể xảy ra một cách có chủ đích (có điều khiển) hoặc tự phát.

Ví dụ phổ biến của hình dung là việc tưởng tượng một bãi biển, nhớ lại gương mặt người thân, mô phỏng cú đánh golf trong đầu hoặc hồi tưởng vị chua của trái chanh. Những trải nghiệm này diễn ra trong não mà không cần kích thích từ mắt, tai hay da – nhưng vẫn có thể sống động như thật.

Phân loại hình dung theo giác quan

Hình dung có thể chia thành nhiều loại dựa theo kênh giác quan được kích hoạt trong não bộ. Mỗi loại hình dung có thể hoạt động riêng biệt hoặc đồng thời trong cùng một trải nghiệm nhận thức. Dưới đây là các phân nhóm cơ bản:

• Hình dung thị giác: tưởng tượng hình ảnh, không gian, màu sắc, kích thước
• Hình dung vận động: cảm nhận chuyển động, tư thế, phản xạ không cần thực hiện thật
• Hình dung thính giác: mô phỏng giọng nói, giai điệu, tiếng ồn
• Hình dung xúc giác và khứu giác: hồi tưởng cảm giác chạm, nhiệt độ, mùi vị

Trong các lĩnh vực như thể thao, giáo dục và tâm lý trị liệu, hình dung vận động và hình dung thị giác là hai nhóm được sử dụng thường xuyên nhất. Tuy nhiên, trong âm nhạc và ngôn ngữ trị liệu, hình dung âm thanh cũng đóng vai trò rất quan trọng.

So sánh giữa các loại hình dung:

Cơ sở thần kinh của hình dung

Hình dung không chỉ là một hiện tượng tâm lý mà còn có cơ sở thần kinh rõ ràng. Nhiều nghiên cứu sử dụng cộng hưởng từ chức năng (fMRI) và ghi điện não (EEG) cho thấy các vùng não liên quan đến cảm giác thực tế cũng được kích hoạt khi con người hình dung tương tự cảm giác đó. Ví dụ, vùng vỏ thị giác sơ cấp (V1) được kích hoạt khi hình dung ảnh đơn giản như hình tròn hoặc khuôn mặt quen thuộc.

Các vùng não thường tham gia vào quá trình hình dung gồm:

• Vỏ não cảm giác (occipital, temporal, parietal): mã hóa đặc trưng cảm giác
• Vỏ não tiền trán (prefrontal cortex): kiểm soát và duy trì hình ảnh trí nhớ làm việc
• Vùng vận động sơ cấp và phụ vận động: kích hoạt trong hình dung chuyển động
• Tiểu não và hạch nền: hỗ trợ mô phỏng và điều chỉnh mô hình động học

Một nghiên cứu của Kosslyn et al. (2001) cho thấy rằng cường độ hoạt hóa của vỏ thị giác tỷ lệ thuận với độ sống động của hình dung do cá nhân tự báo cáo. Điều này củng cố giả thuyết rằng hình dung và cảm giác thực sử dụng chung nền tảng thần kinh.

Mối liên hệ giữa hình dung và trí nhớ

Hình dung đóng vai trò trung gian quan trọng trong quá trình ghi nhớ và hồi tưởng thông tin. Khi học một nội dung mới, nếu người học đồng thời hình dung hình ảnh minh họa, họ có khả năng ghi nhớ cao hơn so với chỉ học qua văn bản hoặc âm thanh. Đây là cơ sở của lý thuyết mã hóa kép (dual coding theory).

Mô hình mã hóa thông tin bằng hai hệ thống: $M = f(V) + f(I)$ Trong đó $M$ là mức độ ghi nhớ, $V$ là mã ngôn ngữ (verbal code), $I$ là mã hình ảnh (imagery code), và $f()$ là chức năng mã hóa từng loại đầu vào. Khi hai kênh hoạt động song song, trí nhớ được tăng cường qua liên kết chéo giữa hai dạng biểu diễn.

Hình dung còn hỗ trợ ghi nhớ không gian, điều hướng, nhận diện khuôn mặt và hồi tưởng cảm xúc gắn với ký ức. Ví dụ, nhớ lại căn phòng tuổi thơ thường kèm hình ảnh, cảm giác, và mùi vị đặc trưng. Điều này cho thấy hình dung là cầu nối giữa trí nhớ tường thuật (episodic memory) và trí nhớ cảm giác.

Ứng dụng của hình dung trong tâm lý học và y học

Hình dung được ứng dụng rộng rãi trong tâm lý học lâm sàng, phục hồi chức năng và thể thao chuyên nghiệp. Các kỹ thuật hình dung giúp bệnh nhân mô phỏng lại trải nghiệm tích cực, điều chỉnh hành vi và tăng hiệu suất học tập hay phục hồi.

Một số lĩnh vực ứng dụng tiêu biểu:

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT): hình dung thay thế suy nghĩ tiêu cực bằng hình ảnh tích cực
• Trị liệu sau chấn thương tâm lý (PTSD): tái lập hình ảnh kiểm soát trong bối cảnh gây sang chấn
• Huấn luyện vận động: mô phỏng các chuỗi động tác giúp cải thiện khả năng điều phối vận động
• Giảm đau mãn tính: hình dung hình ảnh thư giãn giúp giảm kích hoạt cảm giác đau trong não

Ví dụ, một bệnh nhân đột quỵ không thể cử động tay trái có thể tập hình dung việc đưa tay lên đầu mỗi ngày. Hình ảnh động này kích thích vỏ vận động qua cơ chế nội hóa hành động (*motor simulation*), làm tăng hiệu quả phục hồi. Nghiên cứu tại Frontiers in Psychiatry đã xác nhận tác dụng này.

Đo lường khả năng hình dung

Không phải ai cũng có khả năng hình dung giống nhau. Sự khác biệt này có thể được đánh giá bằng các thang đo chuẩn hóa trong tâm lý học nhận thức. Các công cụ đo phổ biến gồm:

• VVIQ (Vividness of Visual Imagery Questionnaire): đo độ rõ nét hình ảnh tưởng tượng
• MIQ (Movement Imagery Questionnaire): đánh giá hình dung vận động
• OSIQ (Object-Spatial Imagery Questionnaire): phân biệt khả năng hình dung vật thể và không gian

Một số người báo cáo rằng họ không thể tạo hình ảnh trong đầu – trạng thái này được gọi là aphantasia. Ngược lại, hyperphantasia là khả năng hình dung cực kỳ sống động, gần như thật. Hiện các nhà khoa học đang nghiên cứu cơ sở thần kinh và di truyền học của hai hiện tượng này.

So sánh ba mức độ khả năng hình dung:

Hình dung trong trí tuệ nhân tạo và khoa học nhận thức

Hình dung trong não người đang truyền cảm hứng cho nhiều mô hình trong trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt trong các hệ thống tổng hợp hình ảnh từ văn bản (text-to-image generation). Ví dụ, các mô hình như DALL·E và Midjourney sử dụng học sâu để chuyển đổi mô tả ngôn ngữ thành hình ảnh – tương tự như quá trình hình dung nội tâm của con người.

Trong khoa học nhận thức, việc mô phỏng hình dung giúp hiểu rõ hơn cách não tổ chức thông tin phi ngôn ngữ, cách ký ức được mã hóa bằng hình ảnh và cách người dùng AI tương tác với dữ liệu hình ảnh. Một trong những hệ thống mô hình tiên phong là CLIP của OpenAI, liên kết văn bản và hình ảnh trong cùng không gian ý nghĩa. Tham khảo tại CLIP – OpenAI.

Tương lai, sự kết hợp giữa khoa học hình dung, thần kinh học và AI có thể tạo ra các giao diện thần kinh – máy (brain-computer interface) giúp đọc và tái hiện hình ảnh từ hoạt động não thật, mở ra khả năng ứng dụng trong y học, truyền thông và thiết kế công nghệ hỗ trợ.

Ảnh hưởng của hình dung đến hành vi và ra quyết định

Hình dung ảnh hưởng sâu sắc đến hành vi cá nhân và các tiến trình lựa chọn. Khi con người hình dung kết quả thành công, họ thường có động lực cao hơn để hành động. Tâm lý học gọi đây là kỹ thuật hình dung kết quả (*outcome imagery*), được ứng dụng trong thể thao, kinh doanh và giáo dục.

Ngược lại, hình dung tiêu cực hoặc hình ảnh méo mó (maladaptive imagery) có thể gây ra phản ứng tránh né, lo âu và thậm chí trầm cảm. Một người thường xuyên hình dung thất bại, mất kiểm soát hay tình huống tai nạn có nguy cơ cao phát triển các hành vi né tránh, trì hoãn hoặc lo âu xã hội.

Ứng dụng trong huấn luyện kỹ năng sống:

• Hình dung hành vi ứng xử trong tình huống căng thẳng
• Hình dung mục tiêu dài hạn để củng cố kế hoạch hành động
• Hình dung xử lý xung đột trong kỹ năng giao tiếp

Nhờ khả năng mô phỏng trải nghiệm trước khi hành động thực tế, hình dung là công cụ nội tại giúp con người học hỏi gián tiếp, điều chỉnh hành vi và ra quyết định hiệu quả hơn.

Tài liệu tham khảo

1. Kosslyn, S. M., et al. (2001). Neural foundations of imagery. Nature Reviews Neuroscience, 2(9), 635–642.
2. Pearson, J., et al. (2015). Mental imagery: Functional mechanisms and clinical applications. Trends in Cognitive Sciences, 19(10), 590–602.
3. Zeman, A., et al. (2020). Phantasia—the psychological significance of lifelong visual imagery vividness extremes. Cortex, 130, 426–440.
4. Frontiers in Psychiatry. (2021). Mental imagery in rehabilitation: https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyt.2021.631248/full
5. OpenAI. CLIP – Connecting Text and Images: https://openai.com/research/clip
6. Marks, D. F. (1973). Visual imagery differences in the recall of pictures. British Journal of Psychology, 64(1), 17–24.